نشریه باستان شناسی ایران
سال یازدهم شماره 1 (پیاپی 20، بهار و تابستان 1400)

در این مقاله به سابقه سد سازی در جهان باستان و در تمدنی که نظام حکومتی خود را بر گسترش سیستم آبیاری نهاده بود تکیه شده ا ست. دولت اورارت و در حدود 2800 سال پیش در ق سمت شرقی ترکیه و شمال دترین توجه حاکمان آن بر مدا مدارک کتبی دهد. بیش غرب ایران ایجاد شده ای بنیانگذاری به خط میخی به توسعه نظام آبیاری و تامین نیاز آب بخش کشاورزی و مصارف آشامیدنی مراکز سکونت توجه داشته و به همین منظور سازه های متعدد آبیاری شامل ده ها سد،کانال، دریاچه مصنوعی و آب اندار در مناما پر برف کوه ستانی شرق آناتولی و شمال غرب ایران توسط اورارتوها ساخته شد. در تحقیق حاضر، سازه های آبیاری سدها را به لحاظ ویژگیهای جغرافیایی و مدیعی بمندع تامین آب سدها، خ صو صیات دیواره ها و فنون مهند سی ساخت مورد مطالعه قرار داده ایم، هدف کلی اینست که تصویری رو شن از پی شینه سد سازی در محدوده زمانی و مکانی مورد مطالعه ارایه شود و در خاتمه جهت نتیجه گیری به تجزیه و تحلیل شیوه های تکنیکی سدها با توجه به دا شتن قوس، دو دیواره بودن، داشتن ضخامت هسته خاکی، م صالح به کار رفته و تکنیک آببندی cut off پرداخته ایم.

شهر بزرگترین نماد تمدن است که بشر آن را برای امنیت و آسایش خود بنا نموده است. شهر تنها یک سکونت گاه نیست، بلکه یک آبادی است که روح اجتماع در آن دمیده می شود و از آن هویت می گیرد و عنصر آب، هستی بخش و سازنده و روان، عنصر اصلی سازنده نرم فضای طبیعی و تعیین کننده مکان استقرار زیست گاه ها است و در فرهنگ مردم دزفول جایگاه ویژه دارد. یکی از آثار ارزشمند دوره ساسانیان در ایران وجود پل های تاریخی است که در گوشه و کنار این سرزمین از جمله خطه خوزستان و شهر دزفول به یادگار مانده است. پل بند دزفول یکی از پل بندهای بسیارمهم و با اهمیت دوران ساسانی به حساب می آمد که درک و آگاهی ما را از ناشناخته های معماری ساسانیان به ویژه در ساخت پل سازی بیشتر می کند. مقاله حاضر با رویکردی توصیفی تحلیلی به نقش آب در فرهنگ و قوم شناسی مردم دزفول پرداخت. بر این اساس تحقیق حاضر به این نتیجه دست یافت که آب در نزد مردم دزفول جایگاه ویژه دارد.

انسانهای نخستین برای چگونگی پدید آمدن جهان پیرامون خود و درک مفاهیم هستی، خویشتن، خالق خویش و همچنین برای مقابله با ترسها و ضعف ها و ناتوانایی های خود اساطیر را خلق کردند. با شناخت اساطیر و باورهای اسطوره ای تمدن های باستانی می توان به قوانین و ساختارحاکم بر جامعه آنها که شامل آیین ها، رفتارها، تفکرات اجتماعی، دینی، فرهنگی و مذهبی و... پی برد.درهمه اقوام باستانی با آیین های متفاوت، از جمله ایران و هند آب از مهم ترین و حیاتی ترین عناصرمقدس طبیعت بوده، به همین دلیل الهه ها وایزد هایی با خویشکاری هایی تقریبا مشابه برای این عنصر خلق شده، که وظایف آنها پاسداری،آفرینش و تقدس این عنصر مقدس بوده است.این دو سرزمین باستانی در گذشته اشتراکات فرهنگی، دینی، اجتماعی، اسطوره شناختی... زیادی باهم داشته اند،که در گذر زمان دچار تغییرات فراوانی شده است. با توجه به این شباهت ها، دراین مقاله شخصیت های اساطیری مربوط به آب و آفرینش آب در اساطیر ایران و هند بررسی شده است. از مهمترین آنها اناهیتا، اپام نبات،تیشتر، هوم، خرداد و مرداد در ایران و سرسوتی، ایندرا و سومادر هند میتوان اشاره کرد

دوره قاجاریه یکی از مهمترین دوره های سیاسی ایران است. مطالعه بر روی رویدادهای این دوره نشان میدهد که تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی در داخل و خارج کشور نقش مهم و موثری را در روند حکومت و زندگی مردم عادی بازی کرده است که از آن میان میتوان به آزادسازی کشتی رانی بر روی رودخانه کارون اشاره کرد. از قرن نوزدهم به بعد اروپاییان به تجارت در خلیج فارس توجه نشان دادند و کارون،تنها رودخانه قابل کشتیرانی ایران و خلیجفارسبه دلیل موقعیت خاص مورد توجه سیاحان و نمایندگان سیاسی انگلیسقرار گرفت. دولتهای اروپایی برای حافظت از منافع خود وانتقال کالا به نواحی مرکزی ایران درصدد کسب مجوز کشتیرانی بر روی کارون برآمدند وسرانجام اگرچه ناصرالدین شاه فرمان آزادی کشتی رانی کارون را صادر کرد و این رودخانه را به روی تمام کشتی های تجاری خارجی گشوده شد؛ اما دولت انگلستان به دلیل برخورداری از ابزارهای قدرتمند سیاسی، اقتصادی توانست تجارتبر روی کارون را در انحصار خود بگیرد.هدف از پژوهش ارایه شده پرداختن به کشتیرانی آزاد بر روی رودخانه کارون و معرفی سرای معین التجار که از این رویداد تاریخی برجای مانده است.ضمنادر این مقاله سعی بر این بوده است تا به طور اجمالی به روند تحولات دیپلماسی برای گرفتن امتیاز کشتیرانی به وسیله کشورهای خارجیدر زمان ناصرالدین شاه وارتباط معین التجاربار و نقدوباره اهواز ومعرفی سرای معین التجارپرداخته شود.

آب های زیرزمینی یکی از مهم ترین عوامل پیشرفت زندگی انسان در مناطق گرم و خشک محسوب می شوند که انسان همواره به دنبال راهی برای استخراج واستفاده از این منابع بوده تابتواند به حیات خود د رمناطق کم اب ادامه دهد،ایران به عنوان یکی از کشورهایی که قسمت های وسیعی ازجغرافیای آن را مناطق گرم وخشک تشکیل داده اند از گذشته های دور پیشروساخت راهی برای استخراج و استفاده از این منابع عظیم زیرزمینی بوده است که ازجمله می توان به حفرچاه ها و ایجاد قنات ها اشاره کرد، قنات ها بدلیل عملکرد و گستردگی خود از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند،درباره ساخت اولین قنات ها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست اما بنا به گفته کارشناسان این اریایی ها بودند که دست به ایجاد اولین قناتها زدند.این سازه های ابی زیرزمینی که نتیجه تاثیرشرایط اقلیمی برروی انسان می باشد، علاوه براینکه نماینده ای از تمدن کهن ایران زمین محسوب می شوند. هرساله باجذب گردشگران داخلی و خارجی و تامین آب کشاورزی مناطق اطراف باعث پیشرفت قابل توجهی دراقتصاد منطقه می شوند.هدف از این پژوهش معرفی و شناخت ویژگیها وعلت ایجاد قنات ها درنقاط مختلف کشور با تاکید بر قنات هایخراسان بزرگ ازطریق تحقیقات کتابخانه ایبا استفاده از منابع موجود است. این تحقیق به بررسی ساختارهای قنات های خراسان پرداخته است.

ایران سرزمین بیابان ها و جنگل ها، و دره های سبز است. جغرافیا ناگزیر بر فرهنگ مردمانی که در طبیعت زندگی می کنند،تاثیر می گذارد.توزیع ناهمگون بارندگی به لحاظ زمانی و مکانی و در نتیجه وضعیت خاص منابع آب در ایران باعث شده که از گذشته های دور برای استفاده درستاز این منابع کوشش های زیادی انجام شود.حاصل این تلاش ها ،بناهای آبی فراوانی است مانند سدها،بندها،قنات ها و... که قدمت آنها به چندین هزار سال میرسد.مکان بهینه این گونه بناها،مصالح ساختمانی بکار رفته در و...از دانش پیشرفته و مهارت سازندگان خبر میدهد.استخراج آبهای زیرزمینی بصورت قنات،یکی از شگفت انگیزترین ابداعات بشری است که تاثیر بسزایی در سرنوشت کشاورزی فلات ایران داشته است.هدف از این پژوهش معرفی و بررسی رشته قنات های ارجان است که در سایه فراموشی و تخریب قرار دارد.

دولت هخامنشی در توسعه و آبادانی قلمرو خود، اقدام به ایجاد زیرساختهای گسترده در زمینه های گوناگون نمود که یکی از مهمترین آنها در ارتباط با مدیریت منابع آب بوده است. ایجاد مجموعه ای از سدها،بندها، آبراه ها و شبکه های آبرسانی در بخشهای مختلف شاهنشاهی نتیجه رویکرد دولت هخامنشی در این موضوع بوده است. در مراکزی مهمی همچون پاسارگاد و پارسه توجه زیادی به فراهم کردن آب و مدیریت آن شده است و سدها و شبکه های آبرسانی گستردهای ایجاد شده است. یکی ازسدهایی که در حوزه میان پاسارگاد و پارسه ساخته شده، سد تنگ آسیاب ارسنجان است. این سد برخلاف دیگر سدهای هخامنشی این ناحیه، بار نقشه کمانی شکل اجرا شده است. سد نتنگ آسیاب روی یک رودخانه فصلی در ابتدای تنگه کوهستانی با نام تنگ آسیاب قرار گرفته است. هسته سد همانند دیگر سدهای هخامنشی این منطقه رسی است و دو سوی هسته را دیواره ستبری از لاشه سنگهای طبیعی پوشانده است. سد تنگ آسیاب از گونه سدهای مخزنی بوده و پلان آن که به صورت کمان ایجاد شده یکی از شاهکارهای مهندسی هخامنشی به شمار میآید.

صنعت گردشگری دارای زوایای گوناگونی است.طرح مفاهیم جدید، بیان مزایا و فواید اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سایرجنبه های چند وجهی این صنعت، نیازبه طراحی و برنامه ریزی گسترده ای دارد. در طبیعت هیچ عنصری به اندازه آب، دارای اهمیت و ارزش نیست.در خوزستان با توجه به دمای بالا اغلب روزهای سال رودخانه های دایمی مکانی برای اقامت گردشگران محلی و غیر بومی است. دزفول با توجه به شرایط مناسب آب و هوایی، پیشینه تاریخی، طبیعت بکر و کم نظیر در تمامی طول سال شاهد گردشگران است. از این میان رودخانه دز به عنوان رودی با بستر سنگی و زیبایی بصری کم نظیر تقریبا تمامی شاخصه های گردشگری دزفول را تحت شعاع قرار داده است. با این حال متاسفانه از تمامی قابلیت هایی که در این رود وجود دارد استفاده بهینه نمی شود و روزانه تخریب های مختلف و بخصوص زیست محیطی اتفاق می افتد؛ به همین دلیل در این تحقیق سعی شده به قابلیت ها و معضلات رودخانه دز پرداخته شود.در این پژوهش ابتدا به اهمیت گردشگری آب و جاذبه های مربوط به آن اشاره شد در ادامه به معضلات محیط زیست در حوزه گردشگری آب شهرستان دزفول پرداخت شده است و در نهایت راه کارهای مناسب جهت بهره برداری بهینه از محیط مناسب رودخانه دز ارایه گردید.